Issue 11 – December 2025

Logos et Littera – Journal of Interdisciplinary Approaches to Text

ISSN: 2336-9884

Balar, Mišel (Ballard, Michel). 2019. Antički svijet i prevođenje. Od drevnog Egipta

do Jeronima (Antiquite et Traduction. De l’Égypte Ancienne à Jérôme)³⁰

Sonja Špadijer³¹, Filološki fakultet, Nikšić, Univerzitet Crne Gore

Mišel Balar bio je profesor engleskog jezika i doktor nauka iz oblasti traduktologije, profesor emeritus

Univerziteta Artoa, kao i počasni doktor nauka Univerziteta u Ženevi i Temišvaru, istaknuti istoričar,

teoretičar i didaktičar prevođenja. Djelo Antiquité et traduction. De l’Égypte ancienne à Jérôme, ob-

javljeno je posthmno i pripada oblasti istorije prevođenja. Budući da za života nije uspio da završi svoje

djelo, profesori Yves Chevrel (l’Université de Paris-Sorbonne) i Christian Balliu (l’Université libre de

Bruxelles), na osnovu nedovršenih rukopisa profesora Balara, uspjeli su da ih objedine i pripreme za

objavljivanje, pod rukovodstvom urednika Lieven D’hulst, Mickaël Mariaule i Corinne Wecksteen-Qui-

nio.

Balarovo djelo pruža uvid u istoriju prevođenja, od najstarijih zabilježenih tragova iz perioda drevnog

Egipta 3000. p. n. e. zaključno sa 420. n. e., periodom u kojem je neizbrisivi trag u oblasti prevođenja

ostavio Sveti Jeronim.

Pored navedenog, M. Balar objavio je i djela De Cicéron à Benjamin – Traducteurs, traductions, ré-

flexions (1992) i Histoire de la traduction. Repères historiques et culturels (2013).

Balar u svome djelu Antiquité et traduction. De l’Égypte ancienne à Jérôme osvjetljava i prati veze

između davno nestalih civilizacija i savremene zapadne kulture. On objašnjava kulturne uticaje tokom

milenijuma i stoljeća, ukazući na kontakte i povezanost drevnih antičkih civilizacija, od Mesopotamije i

drevnog Egipta, Grčke, grčkog Egipta iz doba ptolomejske dinastije, Rima, hrišćanskog perioda sve do

V vijeka n. e., vremena u kojem je živio i stvarao sveti Jeronim.

Djelo se sastoji od osam poglavlja, predgovora, uvoda, bibliografskih podataka, kratkog predstavljanja

priređivača, kao i indeksa prevodilaca i traduktologa. Na kraju svakog poglavlja, dat je sažetak naj-

značajnijih dostignuća koja su obilježila dati vremenski okvir. Dužina poglavlja varira, a značajem se

ističe osmo poglavlje posvećeno Svetom Jeronimu čime mu daje posebno i najvažnije mjesto u razvoju

prevođenja u vremenskom okviru u kojem je smješten pedmet proučavanja ovog djela. Postupkom

rekontekstualizacije, autor uvodi čitaoca u istorijski okvir da bi zatim izložio podatke, otkrića, ob-

jašnjenja potkrepljujući ih svjedočanstvima, pisanim tragovima, citatima iz drugih referentnih izvora.

Autor daje kritički osvrt na pojedina pitanja iz oblasti istorije prevođenja, na uticaj značajnih ličnosti u

ovoj oblasti, stavove, uvjerenja i faze razvoja prevođenja i prevodilačke misli.

Prvo poglavlje Drevni Egipat obrađuje period od 3000. godine p.n.e. zaključno sa periodom Novog

carstva (1530–1075). O postojanju usmenog prevođenja u Egiptu svjedoče natpisi na grobnicama na

³⁰Za potrebe prikaza, naslov i citate iz djela prevela autorka.

³¹ORCID: https://orcid.org/0000-0003-2339-1561 , email: sonjas@ucg.ac.me .

doi: 10.31902/LL.11.2025.8

Logos et Littera – Journal of Interdisciplinary Approaches to Text

ISSN: 2336-9884

Issue 11 – December 2025

Elefantinskom ostrvu. Elefantinski prinčevi bili su državnici i diplomate koji su govorili više jezika. Po-

pulacija iz pograničnih područja bila prirodno dvojezična, što je omogućavalo kulturnu i drugu razmjenu.

Hijeroglifi su imali božanski karakter i služili su za bilježenje istorije i vjerskih mitova ove civilizacije.

Prema Herodotovim svjedočenjima, Egipćani su smatrali sebe najstarijom civilizacijom i nijesu polagali

mnogo na kontakte sa drugim kulturama. Herodotovi spisi predstavljaju prvo značajno svjedočanstvo

o organizovanom učenju grčkog jezika van Egipta sa ciljem obuke budućih usmenih prevodilaca.

Herodot svjedoči i o postojanju posebne društvene klase usmenih prevodilaca. Međutim, otkriće

pisanih tragova kod Amarne, iz doba Novog carstva i vladavine faraona Ehnatona (Amenhotep IV

odnosno Amenofis IV) i njegove supruge Nefertiti, bacilo je novo svijetlo na kontakte egipatske i

mesopotomske civilizacije. Riječ je o 332 glinene pločice ispisane babilonskim klinastom pismom koje

svjedoče o diplomatskim razmjenama, organizovanim događajima, ugovaranju vjenčanja, upućivanju

poklona i sl. Među njima se nalazi i jedan zapis koja sadrži egipatsko-akadski glosar. Pisma su

prvenstveno sastavljana na egipatskom a zatim prevođena na babilonski. Nosio bi ih glasnik koji je

pored originala imao i kopiju. Ne postoje zabilježeni tragovi o prevođenju pisama koja su stizala u

Egipat te se pretpostavlja da su usmeno prevođena, odmah po prijemu (Ballard 2019, 18).

U drugom poglavlju, autor odaje počast otkrićima do kojih su došli evropski asiriolozi i istraživači tokom

XIX vijeka na području Plodnog polumjeseca. Njihovi napori na dešifrovanju i prevođenju natpisa

odigrali su ključnu ulogu u razumijevanju porijekla savremene civilizacije i omogućili pronalaženje veza

sa izgubljenom kulturnom baštinom (Ballard 2019, 21-28). Ova aktivnost može se pripisati oblasti

dijahronijskog prevođenja. Sir Henry Rawlinson uspio je da dešifruje trojezične natpise ispisane

klinastim prismom, na staropersijskom, elamitskom i akadskom, na Behistunskoj stijeni (teritorija

današnjeg Irana). U ovom poglavlju, autor ističe značaj sumerske i akadske civilizacije za razvoj pisma

i književnosti, nastanak glosara i neke vrste dvojezičnih rječnika u čemu su značajnu ulogu imali pisari.

Tablice ispisane klinastim pismom svjedoče o postojanju sistema obrazovanja kod Sumera gdje se

učilo pisanje i čitanje. Pismo je za njih imalo utilitarnu svrhu. Već u trećem milenijumu p.n.e., u

književnosti Sumera nastalo je više legendi od kojih je najpoznatiji Ep o Gilgamešu. Akadska civilizacija

nastojaće da očuva tekovine sumerske kulture, jezik i književnost. Akadski jezik postaće jezik

diplomatije na Bliskom istoku sve do Egipta iz doba Amenopisa III (1400. godine p.n.e.). Austen Henry

Layard otkriće, 1852. godine u Ninivi, ostatke Asurbanipalove biblioteke koja sadrži neprocjenjivo

bogatstvo vavilonskih tekstova, zvaničnih dokumenata kao i dokumenta prethodnih carstava. Poslednji

asirski vladar, 668–627 p.n.e., prikupio ih je i objedinio u svojoj biblioteci. Upravo će u fondu

Asurbanipalove biblioteke George Smith pronaći i dešifrovati tekst koji je svojom sadržinom podsjećao

na biblijski Potop a za koji je daljim istraživanjima utvrdio da predstavlja fragment Epa o Gilgamešu,

naknadno dodatu epizodu. Osim toga, pronašao je još jedan fragment koji je sadržao priču Postanja.

Ova otkrića pokrenuće polemike o statusu Biblije kao najstarijeg teksta. Semuel N. Kramer i Jean

Bottero utvrdiće genezu teksta i tačan period nastanka priče o Potopu. Ustanovili su da je fragment

koji je pronašao G. Smith, bio kopija nastala najvjerovatnije oko 650 p.n.e. po naružbi kralja

Asurbanipala. Sama tema potiče iz III milenijuma i sumerske civilizacije. Kada je akadski konačno

zamijenio sumerski jezik. Tokom prve trećine II milenijuma p.n.e., nastala je proširena verzija Epa o

Gilgamešu, dok približno 1700. p.n.e. nastaje poema Atrahasis koja sadrži prvu verziju priče o Potopu

i koja će biti sastavni dio novijih verzija Epa (Ballard 2019, 25–27). Pitanje interekstualnosti pokrenuće

nova istraživanja orjentisana ka upoređivanju tekstova, utvrđivanju autentičnosti odnosno međusobnih

uticaja.

10.31902/LL.11.2025.8

Logos et Littera – Journal of Interdisciplinary Approaches to Text

ISSN: 2336-9884

Issue 11 – December 2025

U trećem poglavlju, autor ističe činjenicu da u antičkoj Grčkoj prevođenje nije zavređivalo značajnu

pažnju. Poput egipatske, i grčka civilizacija se odlikovala etnocentrizmom. Dok su ostale civilizacije

smatrali manje značajnim, druge jezike nazivali su varvarskim. Homer koristi izraz barbarofonos za

osobe koje govore drugim jezicima (Ballard 2019, 30). Rijetki primjeri kulturne razmjene, otvorenosti i

prevođenja predstavljaju Platonova i Herodotova djela. Platon je posjetio Egipat oko 390. godine p.n.e.

Svoje viđenje kulturnih veza sa egipatskom civilizacijom izlaže u dijalozima Timeus i Kritija gdje se

prevođenje pojavljuje kroz proces odomaćivanja i prenošenje na grčki legende o Atlantidi koju je glavni

junak čuo tokom svoje posjete Egiptu. U V vijeku p.n.e., Herodot se bavi uticajem egipatske kulture na

grčku i prepoznaje je u nazivima božanstava, u porijeklu grčke proročanske tradicije. Herodotovi zapisi

imaju i prevodilački aspekt jer dolazi do razmjene informacija i do bilježenja na grčkom, priča prvobitno

formulisanih na egipatskom.

Četvrto poglavlje obrađuje period koji je obilježio uspon Makedonskog carstva (IV vijek p.n.e.) kao i

razdoblje nakon Aleksandrove smrti odnosno period vladavine dinastije Ptolomeja u Egiptu, od 305 do

30. godine p.n.e. Vladari ove dinastije odlikovali su se otvorenošću prema različitim kulturama koje su

bivstvovale u granicama carstva. Upravo posredstvom prevođenja, trudili su se da Aleksandrijsku

biblioteku opskrbe svim najvažnijim tekstovima. Za vrijeme faraona Ptolomeja I Sotera (Spasioca)

nastao je grčki prevod Istorije Egipta. Najznačajniji doprinos prevođenju dat je tokom vladavine faraona

Ptolomeja II Filadelfa koji je dao da se Tora sa hebrejskog prevede na grčki jezik. Naziv Septuaginta,

u početku se odnosio na 72 rabina koji su bili izabrani da prevedu Toru, dok je danas to naziv za prvi

prevod Starog Zavjeta na grčki jezik. Prevod je nastao između III i I vijeka p.n.e. (Ballard 2019, 40–41).

Kamen iz Rozete koji sadrži jedan od najčuvenijih prevoda Antičkog doba datira iz perioda grčkog

Egipta i vladavine Ptolomeja V. Na njemu je uklesan tekst egipatskim hijeroglifima koji je dupliran na

demotskom (narodnom, kurzivnom pismu), sa prevodom na grčki jezik (Ballard 2019, 41).

Peto poglavlje prati uspon Rima i uticaj grčke kulture na razvoj književnosti, istoriografije i pozorišta.

Grčki je bio jezik aristokratije te su mnogobrojna djela u Rimu nastala na grčkom jeziku. Osvajanja

grčkih gradova tokom VII i VI vijeka p.n.e. dovelo je do raseljavanja grčkih migranata na jug poluostrva

i na Siciliju gdje će nastati skupina nezavisnih gradova i “rafinirana civilizacija” poznata kao Velika

Grčka (lat. Magna Graecia) (Ballard 2019, 48). Blizina i kontakti sa Rimom značajno će uticati na razvoj

latinske civilizacije. Prevođenje grčkih djela na latinski jezik odigralo je značajnu ulogu u razvoju

pozorišta. Prvi poznati prevodilac, Livius Andronicus, porijeklom Grk, preveo je Homerovu Odiseju na

latinski jezik oko 240. godine p.n.e., datum koji označava početak epske književnosti u Rimu.

Podučavao je grčki i latinski, pisao pozorišne komade, prenio na latinski jezik grčki pozorišni repertoar.

Prevod Homera predstavlja značajan doprinos kulturnom transferu.

Balar posvećuje šesto poglavlje latinskim prevodiocima i “traduktolozima”, od Cicerona do Boetija.

Ciceron, obrazovan u grčkoj kulturi, prevodi Ksenofana, Pitagoru, Platona, i druge autore. U

predgovoru svog djela De optimo genere oratorum, Ciceron postavlja pitanje pristupa prevođenju.

Zalaže se za prevod oratora (Ballard 2019, 60), vjeran smislu, a ne riječima, čime postavlja temelje

slobodnijem pristupu. Iako Ciceronova razmišljanja o procesu prevođenja nijesu sistemska i ne mogu

se smatrati osnovom teorije prevođenja, Balar ističe da su imala velikog odjeka na prevođenje tokom

različitih istorijskih epoha i snažno uticala na latinsku tradiciju, razvoj filozofske proze i autore poput

Kvintilijana, Seneke i Aulu-Gelea (Ballard 2019, 61–63). Boetije nastavlja ovo nasljeđe prenoseći na

latinski Aristotela, Platona, i naučne traktate (Euklid, Arhimed, Pitagora), često slobodnom parafrazom.

Jedan od Boetijevih malobrojnih sačuvanih prevoda je Institutio arthmetica, traktat iz aritmetike

Nikomaha iz Gerase, gdje u Predgovoru ističe da je „prenio (conuexi) bogatstva grčke kulture u riznicu

100

10.31902/LL.11.2025.8

Logos et Littera – Journal of Interdisciplinary Approaches to Text

ISSN: 2336-9884

Issue 11 – December 2025

latinskog govora“, uz napomenu da se nije osjećao „okovan (abnoxius), niti je podlegao ”zakonu suviše

doslovnog prevođenja” (artissima translationis lege), već je sa izvjesnom slobodom slijedio “put

drugoga, ali ne i njegove korake” (Ballard 2019, 72). Njegovi prevodi smatrani su obaveznom

literaturom tokom Srednjeg vijeka, sve do perioda Renesanse.

Počeci razvoja hrišćanstva tema su sedmog poglavlja. Balar uvodi čitaoca u kompleksnu političku,

kulturnu, vjersku i jezičku situaciju koje koincidiraju sa nastankom hrišćanstva. U multijezičnoj Palestini,

prevođenje, usmeno i pismeno, bilo je sastavni dio propovijedanja vjere. U upotrebi je bio aramejski,

hebrejski je smatran svetim jezikom koji se koristio u sinagogama, grčki je bio jezik intelektualnih elita

dok je latinski bio jezik rimskih osvajača (Ballard, 2019, 79). Na Hristovom raspeću stajao je trojezični

natpis, na hebrejskom, grčkom i latinskom (Ballard 2019, 79). Balar podsjeća da je Hrist propovijedao

novu vjeru usmenim putem na aramejskom kao i da je prvo Jevanđelje, Jevanđelje po Mateju, napisano

na aramejskom. Ono je zatim prevedeno na grčki jezik kako bi se hrišćanstvo lakše širilo

mediteranskom regijom (Ballard 2019, 81). Prvi apostoli smatraju se prvim hrišćanskim prevodiocima.

Od II vijeka n.e. razvija se hrišćanska književnost na latinskom jeziku (Ballard 2019, 82). Potreba za

prevođenjem Biblije na latinski posebno je izražena u Galiji i na sjeveru Afrike gdje je latinski bio

dominantan. Doslovnim prevođenjem Starog Zavjeta (Septuaginta) sa grčkog, nastali su brojni i

raznovrsni biblijski tekstovi na latinskom, objedinjeni pod nazivom Vetus Latina (Ballard 2019, 82).

Širenje hrišćanstva nastavlja da se oslanja na prevođenje Septuaginte sa grčkog na koptski, etiopski,

sirijski, armenski, gotski jezik.

Osmo poglavlje posvećeno je životu, karijeri i stvaralaštvu Svetog Jeronima (Eusebius Hieronimus,

347–419/420), jedne od najuticajnijih ličnosti u oblasti biblijske egzegeze i ključne figure u istoriji

prevodilaštva. Rođen je u Stridonu u Dalmaciji, oko 347. godine. Pojedini izvori iz XIX vijeka međutim

navode da Stridon korespondira sa tadašnjim Grahovom, gradom u blizini Bokokotorskog zaliva

(Ballard 2019, 88). Sa dvanaest godina, Jeronim odlazi na školovanje u Rim, gdje pod mentorstvom

čuvenog gramatičara Donata sa velikim entuzijazmom uči latinski jezik, izučava Vergilija, Horacija,

Seneku dok ga posebno oduševljava Ciceronov stil.

Kasniji boravci u Antiohiji (današnja Antakia, Turska) i Konstantinopolju omogućili su mu usavršavanje

grčkog jezika, dok je tokom isposništva u sirijskoj pustinji (antički grad Chalcis) učio hebrejski, što će

presudno uticati na njegov kasniji rad. U Konstantinopolju, između 379 i 382. godine, bavi se

egzegezom biblijskih tekstova i prevodi Euzebijeve Hronike i Origenove Homilije. U njima Jeronim već

problematizuje pitanje vjernosti izvorniku.

U Rimu postaje sekretar pape Damazija 382. godine. Postaviviši ga za upravnika papskih arhiva i

biblioteke, papa mu povjerava da objedini cjelokupni tekst Svetog pisma na osnovu brojnih i

neujednačenih latinskih verzija pod nazivom Vetus Latina i Jevanđelja na grčkom jeziku.

Uspostavljanje jedinstvenog biblijskog teksta bilo je od ključnog značaja u kontekstu učvršćivanja

hrišćanske dogme. Jeronim se stoga oslanja na grčki tekst kako bi ispravio rasprostranjene greške i

varijante u latinskim rukopisima. Njegov rad će biti kritikovan. Rad na revidiranju Starog Zavjeta pratio

je sukob sa Svetim Avgustinom koji insistira na primatu Septuaginte. Jeronim zagovara neophodnost

konsultovanja originalnog teksta na hebrejskom (hebraica veritas) što predstavlja važan zaokret u

istoriji biblijske egzegeze. Oslanjanjem na hebrejski tekst, Jeronim je želio da pomogne hrišćanima da

pred Jevrejima odbrane Hristove mesijanske poruke. Primjerom prevoda riječi almah (djevojka) sa

hebrejskog, Jeronim pravi izbor i prevodi latinskom riječju virgo oslanjajući se na interpretaciju

Septuaginte gdje je od dvije mogućnosti koje su postojale u grčkom jeziku upotrebljena riječ παρθένος

čime je utro put Hristovoj partenogenezi (Ballard 2019, 111). Jeronimov ponovni prevod Novog Zavjeta

101

10.31902/LL.11.2025.8

Logos et Littera – Journal of Interdisciplinary Approaches to Text

ISSN: 2336-9884

Issue 11 – December 2025

sa grčkog takođe je izazvao polemike. U djelu De optimo genere interpretandi, upućenom prijatelju

Pamahiju, Jeronim formuliše prve jasne principe prevodilačke teorije: za svjetovne tekstove zagovara

prevod ad sensum (Ballard 2019, 104), vodeći se Ciceronovim primjerom, dok u prevodu Svetog Pisma

naglašava potrebu za doslovnošću budući da i sam redoslijed riječi predstavlja dio tajne (Ballard 2019,

100). Ovo pismo-traktat smatra se ključnim za utemeljenje traduktologije kao nauke jer u sebi sadrži

kompletan naučni aparat, observaciju procesa i gotovih prevoda, izvođenje zaključaka, brojne primjere

kojima ilustruje svoje tvrdnje i zaključke.

Od 390. do 404. godine, u Vitlejemu radi na svom monumentalnom djelu, Vulgate, prvoj cjelovitoj i

koherentnoj Bibliji na latinskom, zasnovanoj na kritičkom poređenju grčkih i hebrejskih izvora. Vulgata

će tek na Tridentskom koncilu 1546. godine, postati zvanična verzija Biblije Katoličke crkve. Godine

1979. papa Jovan Pavle II proglasiće Novu Vulgatu, koja predstavlja posljednju zvaničnu verziju teksta.

Balar zaključuje da Jeronim slijedi ciceronijanski ideal pisanja, izbjegava svaki oblik cenzure i shvata

prevođenje kao dinamičan, stvaralački proces, ideju koju će u XX vijeku preuzeti i Eugen A. Nida

(Ballard 2019, 112).

Jeronim se potvrđuje kao pionir naučnog pristupa prevođenju, u kojem se spajaju filološka tačnost,

teološki zahtjevi i stvaralačka sloboda u okviru latinskog jezika.

Zaključak

Djelo Mišela Balara namijenjeno je traduktolozima, istoričarima, nastavnicima, studentima,

prevodiocima, i pruža izuzetan uvid u istoriju prevođenja objašnjavajući istorijski, politički, kulturni,

religijski kontekst koji je oblikovao modernu civilizaciju, tokom milenijuma i vjekova.

Veoma značajan doprinos Balarovog djela predstavlja osvrt koji je dao na porijeklo biblijskih legendi

kroz objašnjenje intertekstualnih veza sa sumerskim i akadskim tekstovima, posebno dijahronijski uvid

u nastanak različitih varijanti Epa o Gilgamešu. Uspostavljanje veza između mesopotamske

književnosti i biblijskih tekstova ističe značaj oblasti dijahronijskog prevođenja koje je dalo neizmjeran

i uzbudljiv doprinos nauci i saznanju.

Na stilskom nivou, u Balarovom tekstu prepliću se deskriptivni stil kojim on izlaže i objašnjava naučne

činjenice, i pripovjedni kojim se služi kada govori o legendama, predanjima, mitovima, svjedočenjima

sudionika događaja.

Budući da je M. Balar imao pristup originalnim tekstovima, djelo obiluje zanimljivim citatima i može se

preporučiti i koristiti u nastavi istorije prevođenja kao i u naučnim istraživanjima. Ako se ovaj izvor koristi

u nastavi, preporučljivo je da se artefakti, tekstovi i toponimi o kojima je riječ dodatno približe

studentima, dodavanjem fotografija, reprodukcija, mapa, objašnjenja i sl. radi vizualizacije, boljeg

razumijevanja kao i lakšeg prepoznavanja toponima i regija.

Reference

Ballard, Michel. 2007 [1992]. De Cicéron à Benjamin: Traducteurs, traductions, réflexions. Villeneuve d’Ascq: Presses

Universitaires du Septentrion.

Ballard, Michel. 2013. Histoire de la traduction. Repères historiques et culturels. Bruxelles: De Boeck, coll. « Traducto ».

102

10.31902/LL.11.2025.8

Logos et Littera – Journal of Interdisciplinary Approaches to Text

ISSN: 2336-9884

Issue 11 – December 2025

Biografija autorke

Doc. dr Sonja Špadijer predaje savremeni francuski jezik, traduktologiju i osnove prevođenja na SP Francuski jezik i

književnost, na Filološkom fakultetu u Nikšiću kao i francuski jezik na Fakultetu političkih nauka UCG. Pored nastave, us-

pješno objavljuje naučne radove iz oblasti lingvistike i srodnih disciplina. Bila je rukovodilac Erasmus+ projekta Filološkog

fakulteta Žan Mone Modul Multidisciplinarne studije o integracijama i migracijama kroz interkulturalni dijalog – EMIMI (2021–

2024). Kao Žan Mone profesor, za polaznike Modula EMIMI osmislila je predmet Evropske integracije i migracije u

medijskom i političkom diskursu. Dobitnica je tri nagrade za izuzetan doprinos internacionalizaciji i međunarodnom

pozicioniranju UCG po osnovu publikovanja naučnih radova u renomiranim časopisima i odobrenog međunarodnog

Erasmus projekta. Autorka je predmetnih programa za francuski jezik za osnovne i srednje škole. Urednica je objavljenih

studentskih prevoda u književnom časopisu Eckemann. Uspješno je realizovala tri akademske mobilnosti u Francuskoj.

103

10.31902/LL.11.2025.8